KAZAKİSTAN
Resmi
adı: Kazakistan Cumhuriyeti Başkenti: Almatı (Nüfusu: 1.250.000) (Temmuz 1994'te alınan kararla başkentin Akmola'ya taşınması kararlaştırıldı.)
Diğer önemli şehirleri: Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Üst Kamenogorsk, Cambul, Akdyubinsk, Kızılyar (Petropavlovsk), Kustanay, Kızılordu.
Yüzölçümü: 2.724.900 km2
Nüfusu: 14.841.900 (2001 tahmini). Nüfusun % 57'si şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 68 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 28'dir. Nüfusun % 32'si 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.
Km2 başına düşen insan sayısı: 5.5
Nüfus artış hızı: % 0.9
Etnik yapı: Kazakistan çok değişik etnik
unsurları barındıran bir ülkedir. İstatistiklere göre bu etnik unsurların
sayısı 84'ü bulmaktadır. Bunların belli başlıları ve genel nüfusa oranları
şöyledir: Kazak (% 40), Rus (% 38), Alman (% 5.8), Ukraynalı (% 5.44), Özbek
(% 2), Tatar (1.99), Belarus (% 1.1), Uygur (% 1.1). Bunların dışında kalan
etnik unsurların oranları % 1'in altındadır. Onların da başta gelenleri
Koreliler, Azeriler, Polonyalılar, Çeçenler, Meshet Türkleri, Yunanlar,
Başkırtlar, Çuvaşlar, Kazaklar, Türkmenler, Balkarlar, Karakalpaklar ve
Altaylılardır. Bu topluluklar içinde Ruslar, Belaruslar, Ukraynalılar,
Almanlar, Koreliler ve Polonyalılar dışında kalanların hepsi Türk
topluluklarıdır. Burada sayılanların dışında da Türk olmayan birkaç etnik
unsur bulunmaktadır. Türk toplulukların tamamına yakını Müslüman, diğer
etnik unsurlar ise genellikle hıristiyan veya Doğu dinleri mensubudur. Türk
olmayan toplulukların genel nüfusa oranı yaklaşık % 53'ü bulmaktadır. Bu
yüzden Türk unsurların toplamı salt çoğunluğun altındadır. Bunda eski Sovyet
döneminde uygulanan etnik arındırma ve yabancı unsurları yerleştirme
politikasının etkisi olmuştur. Ülkenin yerli halkı olan Kazaklar Türkçe'nin
Altay lehçeleri grubuna giren bir lehçesini konuşurlar. Geçmişte büyük
çoğunluğu göçebe hayatı yaşardı. Sovyet döneminde zorla kolhozlaştırıldılar
yani devlet tarafından kurulan anonim çiftliklerde yerleşik hayata
geçirildiler. Kazakların büyük çoğunluğu Kazakistan'da yaşamaktadır. Bunun
yanı sıra Çin ve Moğolistan başta olmak üzere birtakım komşu ülkelere de
yayılmışlardır. Kazakların tamamı Müslüman ve geneli sünni hanefidir. (Diğer
Türk unsurlar hakkında diğer Türk cumhuriyetlerindeki etnik unsurlara bkz.)Dil: Resmi dil Kazakça ve Rusça'dır.
Din: Devletin resmi dini yoktur. Müslümanların oranı % 47'yi bulmaktadır. Müslümanlar genellikle sünnidir. Geriye kalan nüfusun büyük çoğunluğu hıristiyan, bir kısmı doğu dinleri mensubudur. Hıristiyanlar arasında ortodokslar birinci sırayı almaktadır. İkinci sırada protestanlar, sonra katolikler gelir.
Coğrafi durumu: Orta Asya ülkelerinden olan Kazakistan, kuzeyden ve batıdan Rusya, doğudan Çin, güneyden Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, güneybatıdan Hazar Denizi ile çevrilidir. En yüksek yeri Altay Dağı (4973 m.)'dır. Önemli akarsuları İdil - Ural ve Sirideryâ ırmaklarıdır. Bunların dışında da küçüklü büyüklü birçok akarsuyu bulunmaktadır. Hazar Denizi'nin yanı sıra Aral Gölü'ne de kıyısı vardır. Ayrıca topraklarının içinde de birçok göl bulunmaktadır ki bunların en büyüğü Balkaş gölüdür. Toprakları genellikle düzlüktür. Doğu ve güneydoğu kesimi dağlıktır. En önemli dağ kütlesi Altay dağlarıdır. Topraklarının % 9.5'i tarıma elverişli arazi, % 62.5'i otlak, geriye kalan topraklarının bir kısmı orman diğeri çöl veya bozkırdır. Kazakistan'da genellikle kurak bir iklim hâkimdir. Kuzey kesimler güneye oranla daha çok yağmur alır. Sıcaklık yazın bazen +40 dereceye kadar çıkar, kışın da bazen -40 dereceye kadar düşer.
Yönetim şekli: Kazakistan, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra çok partili demokratik bir sisteme geçti. Ülke 28 Ocak 1993'te yürürlüğe giren anayasayla yönetilmektedir. Devletin en üst yöneticisi cumhurbaşkanı, hükümetin başkanı ise başbakandır. Cumhurbaşkanı genel seçimle belirlenmektedir. Ancak bağımsızlık sonrası cumhurbaşkanlığı seçimleri tek adaylı olarak gerçekleşti. 360 üyeli bir parlamentosu vardır. Kazakistan, BM, BDT (Bağımsız Devletler topluluğu) ve IMF (Uluslararası Para Fonu) gibi uluslararası örgütlere üyedir.
Siyasi partiler: Kazakistan'da Komünist Parti'nin faaliyetleri yasaklandıysa da bu parti bugün Kazakistan Sosyalist Partisi adıyla faaliyetlerini sürdürmektedir. Kazak milliyetçisi bir anlayışa sahip ve Kazakistan'da yürütülen nükleer denemelere karşı bir oluşum şeklinde ortaya çıkan Nevada - Semipalatinsk Hareketi tanınmış Kazak şair ve eski Kazakistan Yazarlar Birliği başkanı Olcas Süleymanov'un liderliğinde siyasi parti sıfatı kazandı. Ruslar tarafından desteklenen ve Rus milliyetçiliğini savunan Edinstvo (Birlik) Hareketi de siyasi partiye dönüştü. Bunların dışında Milli Kurultay, Yıl Doksan, Alaş vs. gibi çeşitli siyasi partiler de kurulmuştur.
İdari bölünüş: 20 ile, 218 ilçeye ayrılır.
Tarihi: Kazakistan, Kuzey Türkistan olarak da bilinir. (Türkistan'ın yani Orta Asya'nın genel tarihi hakkında Özbekistan tarihine bkz.) Kazakistan geniş bir alanı içine almakla birlikte az bir nüfus yoğunluğuna sahipti. Kuzeyinde yaşayan halkın tamamı, güneyindeki halkın da bir kısmı göçebe hayatı sürüyordu. Kazaklar diğer Türk boylarına göre kültürel yönden daha geriydiler. Bunda belki yerleşik hayata geçmemelerinin bir etkisi vardı. İslâm bu ülkenin güney bölgesinde 11. yüzyıldan itibaren yayılmaya başladı. Batı ve kuzey kesimlerinde ise ancak 14. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlamıştır. Bununla birlikte kuzey bölgelerde, Rusların burayı işgal ettiği tarihlerde hâlâ eski Türk dini olan şamanizme bağlı kalanlar vardı. Kazakistan'da 1227'de Ak Orda Devleti diğer adıyla Orda Hanlığı kurulmuştur. Kazak Hanlığı olarak da anılan bu hanlık Orda Hanlığı adını kurucusu olan Orda İcin Han'a nispetle almıştı. Bu hanlık zaman içinde hayli güçlenmiş ve bölgede geniş bir alan üzerinde hüküm sürmeye başlamıştır. Ancak 1509 - 1520 yılları arasında hüküm süren Kasım Han'ın oğulları arasında çıkan kavga hanlığın Küçük, Orta ve Büyük Orda diye üçe bölünmesine yol açtı. Bu üç ülke de kendi içinden oymaklara ayrıldı ve aralarında merkezi bir otorite sağlanamadı. 17. yüzyıl ortalarında Tevke Han'ın sağladığı birlik de kısa sürmüştür. Kazakistan toprakları 17. yüzyıldan itibaren Rus saldırılarına maruz kaldı ve 1822'de Orta Orda, 1824'te Küçük Orda, 1848'de de Büyük Orda Rus hâkimiyetini kabul etti. Rusya 1864'te de Kazakistan topraklarının tamamını işgal ederek mevcut yönetimleri ortadan kaldırdı ve buralara kademeli bir şekilde Rusları yerleştirmeye başladı. İşgal sonrasında Kazaklarla Ruslar arasında çeşitli çatışmalar olmuş ve Kazaklar birtakım isyanlar çıkarmışlardır. Ancak Rus işgalciler bütün bu isyanları sert bir şekilde ve kanla bastırdı. Rusya'daki çarlık yönetiminin zayıflaması üzerine Kazakların ileri gelenleri Alaş Orda adında milli bir parti kurdular. Ancak bu parti yeterli gücü elde edemediğinden milli bir yönetim kuramadı ve 1919'da, Rusya'daki çarlık yönetiminin yerine geçen Sovyet yönetimiyle anlaşma imzalamak zorunda kaldı. Kazakistan 26 Ağustos 1920'de Kırgız Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlandı. Ancak daha sonra Kırgız adının yanlış konduğu anlaşılarak 1925'te adı Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti şeklinde değiştirildi. 5 Aralık 1936'da da Rusya'dan ayrılarak Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla doğrudan Sovyetler Birliği'ne bağlandı. Kazakistan'ın Sovyetler'e bağlanmasından sonra yönetim büyük ölçüde Rusların eline geçmiş Kazakistan Komünist Partisi idarecileri de çoğunlukla Ruslar olmuşlardır. Bu durum, Rusların baskı politikası ve etnik arındırma uygulamaları zaman zaman geniş çaplı protestolara ve eylemlere yol açmış ancak hepsi kanla bastırılmıştır. Kazakistan'da bağımsızlığa giden yoldaki en son gelişmeler ilk kez Kazakistan Komünist Partisi birinci sekreterliğine getirilen bir Kazak olan Din Muhammed Kunayev'in 16 Aralık 1986'da bu görevden alınarak yerine Rus asıllı Gennady Kolbin'in atanmasıyla başladı. Halk bu karara karşı çıktı ve tepkisini gösterilerle ortaya koydu. Sovyet yönetimi "glasnost (açıklık)" politikasına dayanarak daha önce yaptığının tersine bu olayları dünyaya duyurdu. Olaylar sonrasında komünist yönetim geniş çaplı bir tutuklama kampanyası başlattıysa da bazı tavizler vermek zorunda da kaldı. Kazakistan olayları diğer Sovyet cumhuriyetlerini de etkiledi. Kazakistan olaylarının üzerinden çok fazla zaman geçmeden bağımsızlık mücadeleleri bütün Sovyetler Birliği'ni sardı. Kazakistan'daki bağımsızlık mücadelesi de durmadı. Sonuçta Moskova yönetimi bağımsızlık kararı veren cumhuriyetlerin bu kararlarını tanımak zorunda kaldı. Kazakistan da 21 Ekim 1991'de bağımsızlığını ilan etti. 1 Aralık 1991'de gerçekleştirilen bağımsızlık sonrası ilk cumhurbaşkanlığı seçimlerinde hâlen bu görevi sürdüren Nursultan Nazarbayev cumhurbaşkanlığına seçildi.
Dış problemleri: Kazakistan bağımsızlığına kavuşmuş olmasına rağmen Rusya'nın bu ülke üzerindeki baskısı ve etkisi devam etmektedir. Rusya, başta Baykonur uzay istasyonu olmak üzere Sovyetler Birliği döneminde Kazakistan topraklarına kurulmuş olan uzay istasyonları ve araştırma merkezleri üzerinde hak iddia etmekte ve buraların kendi yararına çalışmaya devam etmesini istemektedir. Rusya Kazakistan'dan bazı ekonomik çıkarlar da sağlamakta ve bu çıkarlarından bir şey kaybetmek istememektedir.
İç problemleri: Kazakistan'daki etnik çeşitlilik ülke için potansiyel bir problemdir. Bağımsızlık sonrasında Ruslar Kazakistan'dan ayrılmak istediklerini bildirdiler. Yönetim bunları şimdilik cumhuriyet bünyesinde kalmaya razı ettiyse de gelecekte bu konunun yeniden gündeme gelmesi söz konusudur. Kazaklarla Ruslar arasında kökü oldukça eskiye dayanan bir düşmanlık vardır. Özellikle Rusların yönetimde söz sahibi olduğu dönemlerde Kazaklara baskı yapmaları iki toplum arasındaki düşmanlık duygularını pekiştirmiştir. Bağımsızlık sonrasında etnik unsurlar arasında milliyetçi anlayışların güçlenmesi yönetimi ciddi şekilde endişeye sokmaktadır. Bu yüzden yönetim bütün unsurları ortak bir zemin üzerinde birleştirecek bir "Kazakistanlılık kimliği" oluşturmaya çalışmaktadır. Ancak gelişmeler bu çabanın pek başarılı olamayacağı intibaı vermektedir. Ülkenin bir diğer iç problemi nükleer kirlenmedir. Yönetim nükleer denemeleri büyük ölçüde yasaklamış olmakla birlikte hâlen topraklarında çalışmaya devam eden uzay istasyonları da etrafa bir miktar nükleer atık yaymaktadır.
İslami Hareket: Sovyet döneminde uygulanan cahilleştirme politikası ve sürdürülen din aleyhtarlığı Kazak toplumunda belli bir olumsuz etki bırakmıştır. Ancak bu etki dinin tamamen gönüllerden silinmesi şeklinde değil inancın zoraki gizlenmesi şeklinde kendini gösterdi. Dolayısıyla Sovyetler'in dağılmasından sonra yeniden bir İslâmi uyanış başladı. Müslümanlar eski dönemde kapatılan camilerini yeniden açmaya ve yeni yeni camiler yapmaya başladılar. Bunun yanı sıra bazı İslâmi cemiyetler ve dernekler de kuruldu. Bunlardan biri de ülkenin bütün illerinde örgütlenmiş olan Müslüman Hanımlar Cemiyeti'dir Geçmişte Kazak halkının İslâm prensiplerini benimsemesinde etkili olan bazı tasavvufi tarikatlar yeniden canlanmaya başladı. Özellikle güney bölgede Yesevi, Kadiri ve Nakşibendi tarikatlarının etkisi görülmektedir. İslâmi uyanış Müslümanların çoğunluğu oluşturduğu bölgelerde daha etkili olarak hissedilmektedir. Müslümanların azınlıkta kaldığı bölgelerde ise daha zayıftır. Kazakistan yönetimi İslâmi faaliyetlere diğer Orta Asya cumhuriyetlerindeki yönetimlere oranla daha geniş özgürlük tanımaktadır.
Ekonomi: Kazakistan ekonomisi birinci derecede tarım ve hayvancılığa dayanır. Bu sektörlerden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 40'dır ve çalışan nüfusun % 18.5'i bu alanlarda iş görmektedir. Başta gelen tarım ürünleri tahıl, darı, ayçiçeği, pamuk, pancar, tütün, pirinç, yağlı tohumlar, kendir ve çeşitli sebze ve meyvelerdir. 1992'de 29.5 milyon ton pirinç ve tahıl, 2 milyon 200 bin ton yer bitkileri, 205 bin ton meyve, 1 milyon 300 bin ton sebze üretilmiştir. Aynı yılda ülkede 9 milyon 600 bin baş sığır, 34 milyon baş koyun bulunuyordu. Ayrıca çok miktarda at yetiştirilmektedir. Kazaklar at eti de yemektedirler. Tarım genellikle devlet eliyle kurulmuş olan çiftliklerde ve işletmelerde yapılmaktadır. Bu çiftliklerde çok sayıda da sığır, koyun ve at yetiştirilmektedir. Hazar denizinde ve akarsularda balıkçılık da yapılmaktadır. 1991'de 83 bin ton balık avlanmıştır. Kazakistan yer altı kaynakları bakımından da zengindir. Başta gelen yer altı kaynağı kömürdür. 1991'de 130 milyon 315 ton kömür üretilmiştir. Aynı yıl 25 milyar ton kömür rezervinin olduğu tahmin ediliyordu. İkinci önemli kaynak petrol ve doğal gazdır. 1992'de toplam 194 milyon varil petrol, 7 milyar 885 milyon m3 doğal gaz üretilmiştir. Bunun yanı sıra bakır, çinko, demir, manganez, kalay, kurşun, titanyum, krom, tungsten, altın, gümüş, boksit, fosforit, volfram, molibden ve antimuan gibi madenler de üretilmektedir. Maden gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 15'tir. Orman ürünlerinden daha çok kâğıt sanayiinde yararlanılmaktadır.
Para birimi: Tenge
Gayri safi milli hasılası: 42 milyar 460 milyon dolar. (Yıllık safi artış: % 2.2)
Kişi başına düşen milli gelir: 2470 dolar.
Dış ticaret: İhraç ettiği ürünlerinin başında ham petrol, doğal gaz, kömür, canlı hayvan, deri ve çeşitli tarım ürünleri gelmektedir. İthal ettiği malların başında da ulaşım araçları ve yedek parçaları, makineler ve dayanıklı tüketim malları gelir. Dış ticareti daha çok Rusya ve diğer BDT üyesi ülkelerledir.
1998 yılı ihracatı 5,330 milyon $, ithalatı ise 4,240 milyon $ olmuştur.
Sanayisi: Kazakistan'daki sanayi kuruluşlarının başında maden ocakları gelir. Bunun yanı sıra makine, inşaat, tekstil, kâğıt, gıda, kimya, demir döküm, bakır döküm ve demir - çelik alanlarında çeşitli sanayi kuruluşları bulunmaktadır. Küçük ve orta sanayisini kısmen geliştirmiştir. Bu kategoriye giren sanayi kuruluşlarının başında da gıda, tekstil, konfeksiyon, dericilik, mobilya, kimya, inşaat malzemeleri üretimi ve büro malzemeleri üretimi sektörleriyle ilgili sanayi kuruluşları gelmektedir. İmalat sanayisinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 13'tür. Çalışan nüfusun yaklaşık % 17.5'i sanayi sektöründe iş görmektedir. Buna maden ocaklarında ve petrol tesislerinde çalışanlar da dahildir.
Enerji: 1991'de 86 milyar 150 milyon kw/saat elektrik üretilmiş, aynı yıl 119 milyon kw/saat elektrik tüketilmiş ve 32 milyar 850 milyon kw/saat elektrik ithal edilmiştir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 7040 kw/saattir.
Ulaşım: Başkent Almatı'daki uluslararası trafiğe açık olmak üzere, tarifeli sefer yapılan 9 havaalanı vardır. Oldukça geniş bir toprağa sahip olan Kazakistan'da hava ulaşımının ayrı bir önemi vardır. Hazar Denizi'nde deniz ulaşımından yararlanılmaktadır. Kazakistan 21.200 km. demiryoluna, 116 km.'si asfaltlanmış olmak üzere 165.000 km. karayoluna sahiptir. Bu ülkede ortalama 25 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.
Eğitim: Eğitim ücretsizdir. İlkokul ve genel ortaöğretim kurumlarının sayısı yaklaşık 9 bini bulmaktadır. 3.150 kadar da mesleki ortaöğretim kurumu mevcuttur. Kazakistan'ın 1 üniversitesi, Kazak İlimler Akademisi adını taşıyan bir ilimler akademisi bu akademiye bağlı 35 enstitüsü ve bunun dışında 40 kadar yüksek okulu bulunmaktadır. Okuma yazma bilenlerin oranı % 90'dır.
Sağlık: Kazakistan'da 1810 hastane, toplam olarak 70 bine yakın doktor ve diş doktoru, 197 bin ebe ve hemşire mevcuttur. Ortalama 250 kişiye bir doktor düşmektedir. (Buna diş doktorları da dahildir.)
Kazakistan Linkleri
---------------------------------------
Kazakistan-Tarihi
Kazakistan-Resmi site
Kazakistan-İnfo
Kazakistan-Resimleri
Kazakistan-Gazeteleri
www.vahdet.com.tr ve çeşitli sitelerden alınarak hazırlanmıştır.