EBÛ'L-KASIM ZEHRÂVİ (930-1013m)

minik_gul.gif (97 bytes) HAYATI. Bilime Yön Veren İslam alimleri - Adil Akyüz
 
Cerrahlığı müstakil bir ilim haline getiren büyük operatör

zehravi_x1Bir dünya düşünün ki, temizlik yapmak şöyle dursun, onu yapmaya bile günah diyor. Doktorluğu en şerefsiz bir meslek, adeta cellatlık sayıyor. O kadar ki, tıp fakültelerini dahi kapattırıyor.

Böyle bir şey olabilir mi diyeceksiniz? Evet, ne yazık ki, tarih bu çirkin gerçeği yaşamıştır. Ortaçağın Avrupâ sı, bu akıl ve insanlık dışı yaşayışın içindeydi. Avrupalı papazlar, 1163 tarihinde "Papazlar Meclisi"nde aldıkları bir kararla, tıpla ilgili bütün okulları kapattırmışlardır. Onlara göre doktorluk, cellatlığâ yakın şerefsiz bir meslekti. Doktorlar birer sihirbaz ve yalancıydı. Doktorluk suçtu. Papazlara göre banyo yapmak büyük bir günah, hatta suçtu.

Ortaçağın Avrupası bu utanç verici, yüz karası hayatı yaşarken, 7. yüzyılda İslâm Peygamberi, "Her derdin devası vardır, araştırınız, bulunuz"   diyor, maddi ve manevi temizliğin en güzel prensiplerini koyuyordu. İslâm dünyası, Peygamberinden, dininden aldığı azim ve şevkle, her ilme olduğu gibi, tıp ilmine de dört elle sarılmış, bu alanda yeni yeni  keşif ve buluşlar yapmıştı.

Ortaçağ Avrupâsında doktorluk yasaklanırken, Avrupâ nın İslâm dünyası aynı çağda dev adımlar atıyor, büyük doktorlar yetiştiriyordu. Bu doktorlardan biri de Ebu'l-Kasım Zehravi idi.

İsmi Halef bin Abbas ez-Zehravi olup, künyesi Ebû'l-Kasım'dır. Kurtuba yakınlarındaki Ez-Zehrâ da doğduğu için Zehravi ismiyle meşhur oldu. Batı ilim aleminde Ebü'l-Kasis, Bukasis ve Al-Zahravis olarak  bilinir. 930 (H.318)-1013 (H.404) seneleri arasında yaşamıştır.
Zamanında ilim ve kültür seviyesi en yüksek olan Kurtuba Üniversitesi'nde öğrenim gördü. Özellikle tıp ilminin nazari ve tatbiki sahalarında derinleşerek söz sahibi oldu. Zehravi'nin yaşadığı devirlerde ilim ve teknikte çok ilkel bir seviyede bulunan Avrupa ülkeleri, Endülüs İslâm Üniversitesi'nden aldıkları temel bilgilerle aydınlanma yolunu tutmuşlardı. İçlerinden zeki olanlar ilim lisanı olan Arapçâ yı öğrenmek suretiyle bazı mühim ilmi eserleri kendi dillerine tercüme ediyorlardı. Bu dönemde yetişen Zehravi, önce Endülüs Emevi halifelerinden Üçüncü Abdurrahman ile, sonra yerine geçen İkinci Hakem devrinde saray doktoru olarak çalıştı ve hükümdarların özel tabibi oldu.

Müslüman cerrahların babası olarak kabul edilen Zehravi, daha çok cer-
rahi sahasında başarılı ve meşhurdur. Modern cerrahinin öncülüğünü yapan
Zehravi'nin devrinde, Avrupâ da bu ihtisas, hekimler tarafından üstün gö-
rülmediği için, uygulama sahası açılmamıştı. Avrupâ nın aksine, İslâm ale-
minde; makbul, yaygın ve revaçta bir ilim olduğundan, tatbiki başarılı ne-
ticeler veriyordu. Cerrahiye ilk önem veren alim, meşhur Razi idi. Ali bin
Abbas onun yolunu takip etmiş, sonra da İbn-i Sina yetişmiştir.

zehravi_x2 Endülüs'te de İbn-i Zühr bu sahada temayüz etti. Tıp ve cerrahiyi birleştirerek, tıb ilminde hamle yaptı. Fakat cerrahinin başlı başına bir ilim haline gelmesi, Zehravi sayesinde olmuştur. Zira o, sadece nazariyelerle uğraşmadı.  Bizzat ameliyatlar yaparak, metodlar ve aletler keşfetmeyi ve bunları  maharetle kullanmayı başardı. Avrupâ da İslâm alimleri ve ilimlerinin ışığı sayesinde teşekkül eden rönesans hareketinde Zehravi'nin de büyük tesiri ve rolü oldu. O devirde Avrupa'da Zehravi'nin eserleri ve bunlarda ortaya koyduğu tıbbi ve cerrahi usuller de temel müracaat kaynağı idi.

J.AE. Condel, tıpta mahir olan Ebu'l-Kasım'ın, İsa Bin İshak'la birlikte vezirin evinde fizik, matematik ve astronomi sohbetleri yaptıklarını, üçüncü Abdurrahman'ın özel doktoru olduklarını, gece-gündüz demeden hastaların evlerine müracaat ettiklerini, avlularını doldurduklarını, onları tedavi etme faziletini gösterdiklerini anlatır.

İbn-i Hazm (994-1064)'in ifadelerinden anlaşıldığına göre, o zamanın en verimli ve en ciddi şekilde tıpla uğraşan doktoruydu. Ebu'l-Kasım'ı daha çok şöhrete kavuşturan "et-Tasrif" adındaki  eseridir. O, bu eseriyle Ortaçağ'ın Batı tıp dünyasına hakim oldu. Doğulu ilim adamlarından çok Batılı ilim adamlarından takdir topladı. Meşhur fizyolojist Halen'in ifadesiyle; "onun eserleri 14.  asırdan önce yaşamış bütün cerrahlar için yegâne kaynak"tı. Avrupa asırlarca onun eserlerini inceleyip, yazdıklarından faydalandı ve ona dayanarak çeşitli buluşlar yaptı. Ebu'l-Kasım, kendi devrinde yapılması imkânsız sayılan birçok ameliyat yaptı. Ameliyatlarda kullanılmak üzere çeşitli aletler keşfetti ve resimlerini çizip kitabına koydu. Bunu yapan ilk doktor Ebu'l-Kasım Zehravi'dir.

Zehravi, daha o devirlerde birçok günlük acil hallerde cerrahi usullerini
başarı ile tatbik etmiş, burun ameliyatları yapmış, gümüş nitratı kullanmış-
tır. Dağlama yoluyla da önceleri hiç yapılmamış birçok cerrahi tedaviyi ba-
şarmıştır. Hayatının büyük bir kısmını doğduğu yer olan Medinet-üz-Zehrâ da
tıp ve eczacılık araştırmaları ile geçiren Zehravi, ayrıca din ve zama-
nın diğer fen ilimlerini de tahsil etmiştir. O, cerrahi uygulamalarda çok has-
sastı. Ameliyatlarda kullandığı aletleri kendisine has bir metodla mikroplar-
dan temizledikten sonra kullanıyordu. Bu işte, bilinen ve madde'üs-safra
denilen bir maddeden faydalandı. Günümüzde yapılan araştırmalar, bu
maddenin bakterileri imha edici özelliğe sahip olduğunu ispatlamıştır.
Cerrahiyi bağımsız bir ihtisas dalı haline getiren Ebu'l-Kasım'dır. O, tıb-
ba emsalsiz bir yükseliş kazandırmış, kendi patentini basmıştır. Batı'da,
cerrahi onun sayesinde anatomi ile kader birliği yapmış, daha sonraki bü-
yük keşifler için modern tıpta rehberlik eden nihai yolu hazırlamıştır.
Cerrahide kullanılan 200 kadar aletin resmini çizmiştir. Bu, o zaman için
oldukça harika bir buluştu. Çünkü Ebu'l-Kasım'ın çizdiği bu aletler, bizzat
cerrahide kullandığı aletlerdir.

Böbrek taşlarının nasıl çıkarılacağını ilk defa o tesbit etti. Bu ameliyatı
ilk defa o gerçekleştirdi. Yaptığı ameliyat, çağımızın en ileri gelen opera-
törlerinin yaptıkları ameliyatla aynı idi.

zehravi_x3 Ayrıca, Ebul'l-Kasım öyle bir soba gerçekleştirdi ki, damıtmada yakıtını otomatik olarak tamamlıyordu. Yaraların dağlanması, idrar torbası içindeki taşları parçalayarak çıkarmak, canlı hayvanlara tecrübe maksadıyla ameliyatlar yapmak, kadavrayı kesip parçalamak gibi, yeni fikir ve metodlar denedi. O, bir ailede müşahade ettiği birçok vak'alar sonunda hemefoliye dair izahlarda bulundu. Bu açıklamalar bu mevzuya zenginlik kazandırdı. Ebu'l-Kasım, Percival Pott (1713-1789)'dan 7 asır önce artrit ve fıkra tüberkülozlarıyla meşgul oldu.

Yaraların kotarizasyonu ile mesanede taşların giderilmesinden başka, seksiyon ve viviseksiyontodlarla da yetinmedi. Yunanlıların geri bir seviyede bıraktıkları tıbbın kadın hastalıkları dalında yeni usûl ve aletlerle büyük gelişmeler kaydetti.

El veya diz vak'alarında ayak durumu ile çapraşık durum veya ilk defa kendisinin müdahalede bulunduğu çocuğun çeşhe durumunda doğuma yardımcı yeni metod ve müdahaleler buldu. Kadın hastalıkları dalında yeni usul ve aletlerle büyük gelişmeler kaydetti.
"Ceninin ters doğumuna müdaheleyi" yine ilk defa o tavsiye etti. Bu me-
tod doğumu oldukça yardımcıydı. Halbuki Soranus ve selefleri buna cesa-
ret edememişlerdi. Ancak, asırlar sonra Stuttgartlı jinekolog Walcher
(1856-1935) buna teşebbüs etti ve bu usül "Walcher Durumu" adıyla şöhret
buldu. Böylece müslüman bir bilginin buluşu yine bir Avrupalı doktora mal
ediliyordu.

Vaginal taş ameliyatını tıp dünyasına o kazandırdı. Ayrıca Ebu'l-Kasım,
özel bir vaginal aynadan başka "Collum"un sûn'i şekilde genişlemesine ya-
rayan, doğumda büyük bir yardımcı olan kolpeurynter aletini de icad etti.
Poliplerin çıkarılmasında çengel uyguladı. Hizmetçisine başarılı bir tra-
keotomi ameliyatı yaptı.

Büyük Fransız cerrahı Pare, 1552 yılında yaptığı bir ameliyatla şöhrete
kavuştu. Bu ameliyatta Pare, büyük damarları bağlamıştı. Herkes bunun,
dünya tıp tarihinde bu konuda yapılmış ilk ameliyat olduğunu sanıyordu.
Oysa aynı ameliyatı Ebu'l-Kasım, Fransız cerrah Pare'den 550 yıl kadar ön-
ce gerçekleştirmişti. Avrupalılar bunu da kendilerine mal ettiler. Pratisyen cerrahlarına sûn'i dikişi, kürk dikişi, karın yaralarında sekiz dikişi, bir ipliğe geçirilen iki iğneli dikişi, bu münasebetle kendi bağırsakları ile yapılan dikişi, bağırsak ameliyatında catcut (katkötü) o öğretti.
Bütün ameliyat dikişlerinde, bilhassa karın çukuru altındaki cerrahi müdahale-
lerde, havsalayı yatakta ilk defa yüksek tutan o oldu. Avrupa bu üsulü ondan öğ-
rendi. Trendelenberg durumunu ilk defa tavsiye eden Ebu'l Kasım'dır. Ancak, 20. yüzyıl başlarında Alman cerrahı Friedrich Trendelenberg (1844-1924), bunu ortaya koyabilmiş, daha doğrusu Ebu'l-Kasım'ın buluşuna sahip çıkıp, kendine mal etmiş, Ebu'l-Kasım'ın ismi unutturulmuştur.

Zehravi'nin en çok meşgul olduğu ve çağdaşlarını da en fazla yoran hastalıklardan biri kanserdi. Onun, bu hastalık için ortaya koyduğu tedavi usulleri günümüze kadar uygulana gelmiştir. O, akciğer iltihaplanmaları üzerinde çalışmış ve ameliyat-
la göğsü yarıp dağlama yoluyla bunu tedavi etmeyi başarmıştır. Ameliyat-
la böbrek taşlarını düşürmeyi ilk defa gerçekleştiren yine odur. Yaptığı
ameliyat günümüz operatörlerininkiyle aynı idi. Göz, kulak, burun, boğaz
ve diş cerrahisine önderlik etti ve ilk defa fıtık ameliyatmı gerçekleştirdi.
Ebu'l-Kasım Zehravi, ameliyatlarda kendine has anestezi metodlarını
tatbik etti ve bunun için banc otundan faydalandı. Mafsal iltihaplarını tet-
kik ederek, tedavisi üzerinde durdu. varis, yani damar genişlemesi hastalı-
ğı üzerine çalışmalarda bulundu.

Ameliyat sırasında mum ve alkol kullanarak kanamayı durdurmayı başardı.
Açık kırıklarda, yaranın bakımı için alçı sargısından bir pencere kesip
açma metodu da ona dayanır. Alçı sargısını yumuşak şeylerle doldurma da
Ebu'l-Kasım'ın keşfidir.

Ebu'l-Kasım Zehravi, cerrahlar için anatomi bilgisinin son derece gerek-
li olduğunu savunmuş, ameliyat yapılacak kısım iyi bilinmedikçe ameliya-
ta girişilmemesini tavsiye etmiş, anatomi bilmeden yapılan ameliyatların
çok vahim neticeler doğuracağını anlatmıştır.

Ayrıca onun, ok yaraları ve diğer bir kısım yaraların tedavisinde oldukça orijinal buluşları bulunmaktadır.
Zehravi, ayrıca birçok diş operasyonlannı tarif etmiştir. Bunlar arasında diş çekme, tesbit etme, kökünü besleme ve takma dişle ilgili bilgiler vermiştir.

zehravi_x4 Zehravi, çürük dişlerin kırılmadan çekilebilmesi için kurşunla doldurulup çekilmesi fikrini ortaya atan ilk doktordur. Diğer metallerin ağız içinde kimyasal reaksiyona gireceğini düşünerek altın tel kullandı. Demir, bakır ve altından yapılmış cerrahi aletlerini esaslı bir şekilde geliştirdi. Cerrahi ameliyatlarda dikişler için kullanılacak ipek ipliği imal etti. Burun içindeki fazlalık et parçalannı temizleyip almak için ilk defa senanin denilen orijinal bir alet yaptı. Yine ilaçları mesaneye vermek için madeni şırıngayı ilk defa o yapıp kullandı.  Dişler, kırık çıkıklar, bağırsak dikişleri, diz masfallarındaki kangrenler, damarlann anevrismanlarının tedavisi gibi daha birçok konuda Ortaçağ'ın en büyük cerrahlarından biri sayılan Fransız cerrah guy de Chauliac, onun fikirlerinden faydalanmıştır. "Magna Chinirgua" adını verdiği eserinde en az iki yüz defa Ebu'l-Kasım'dan söz eder.

Ebu'l-Kasım ez-Zehravi'nin Lâtince'deki ismi Albucasis idi. Bu, Arapça
şekli kadar, Batı'da ünlüydü. Zehravi, Müslüman cerrahların en büyüklerindendi.
Nitekim Kitab et-Tasrif veya Concessio adlı bir tıp ansiklopedisi olan ki-
tabının otuzuncu bölümü yüzyıllar boyu cerrahlar için kılavuz kitap olmuş-
tur. Cerrahinin İslâm tıbbında o döneme kadar verilmiş en sistematik bir de-
ğerlendinnesi bu bölümde yer almaktadır; metne ayrıca Zehravi tarafından
kullanılan aletlerin tasvirleri eşlik etmektedir.

Ebu'l-Kasım Zehravi yi meşhur eden, Avrupâ da cerrahinin temili olan
Tasrif adlı eseridir. İlk ciltten meydana gelen eser, dokuz yüz sayfadır. Ese-
rin asıl adı Et-Tasrif Limen Acize ari it Te'liftir.
Otuz bölümden meydana gelen eserin birinci ve ikinci bölümlerinde has-
talıkların genel değerlendirmesi yapılarak tedavileriyle ilgili bilgiler veril-
mektedir. Üçüncü bölümden yirmi beşinci bölüme kadar olan kısımda, ilaç-
ların terkibi anlatılmaktadır. Yirmi altıncı bölümde hastalık, sağlık ve yiye-
cek rejiminden bahsedilmektedir. Yirmi sekizinci bölümde ise basit ilaçlar-
la yiyeceklere ayrılmıştır. Kitabın en önemli kısmını otuzuncu bölüm mey-
dana getirmektedir. Burada, cerrahlıkla ilgili bilgiler anlatılmaktadır.
Te'lif in seksenden fazla yazma ve basılı kopyası vardır. Birçok defa Lâ-
tince'ye ve İbranice'ye tercüme edildi. Eserin birinci ve ikinci kısımları
1519 senesinde Ausburg'da Lâtince olarak basıldı. Cerrahi ile ilgili cüz'ü
meşhur Gerard de Cremona tarafından Lâtince'ye tercüme edilmiştir. Bu
bölümü Fatih Sultan Mehmed Han zamanında, Amasya Hastanesi Başheki-
mi Sabuncuzade Şerefeddin tarafından bazı ufak tefek ilavelerle Cerrahiye-
i İlhaniye adıyla Türkçe'ye tercüme edilmiştir.

Avrupâ da cerrahinin temelinin atılmasına sebep olan bu eser, Salerno,
montrepelleier ve diğer Avrupa tıp fakültelerinde asırlarca ders kitabı ola-
rak okutulmuştur. Ebu'l-Kasım Zehravi'yi, Müslümanlardan çok, asırlarca
eserlerinden istifade eden Avrupalılar tanımışlar, buluşlarını ve tedavi şe-
killerini kendilerine mal etmişlerdir.

Zehravi'nin eseri, Cremonâ lı Gerard'ın Lâtince tercümesi sayesinde Ba-
tı'da geniş ölçüde tanındı ve İtalyan ve Fransız cerrahları üzerinde hayli et-
kili oldu; kendisine gösterilen ilgi, eserin modem döneme kadar yaşaması-
nı sağladı.


minik_gul mico_minik_by.gif (906 bytes) minik_gul