* CAHİZ ( 777. 869)
Edebiyat, kelam, tarih, siyaset, ahlak, sanat, ticaret ve zooloji dalında eserler vermiştir.
Aynı zamanda Arap edebiyatının en büyük nesir yazarlarındandır.
(767-777/869) Tam adı Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbub elcahiz el-Kinani'dir. 767-777
yılları arasında Basra'da doğduğu tahmin edilmektedir. İlk kaynaklara dayanarak
biyografisini yazan Sendubi'ye göre dedesi Mahbub, deve çobanı bir zenci idi. Buna
göre Cahiz bir Arap-zenci melezi olmalıdır. "Cahiz'' lakabı kendisine patlak
gözlü olmasından dolayı verilmiştir. Küçük yaştan itibaren ilim öğrenmeye
karşı şiddetli bir arzusu olan Cahiz'in gençliğinde, en parlak devrini yaşayan
Basra'da çok canlı bir ilim ve kültür hayatı vardı. O sırada Basra'da pek çok
tanınmış alim bulunmaktaydı. Onların derslerini takip ederek gramer, şiir, tarih ve
edebiyat öğrendi. Bir yandan da geçimini temin etmek için ticaretle meşgul oldu. Bu
arada Basra Camii'ndeki ilmi ve edebi meclislere, Basra panayarının kurulduğu, çöl
Araplarının geldiği, şairlerin ve hatiplerin şiirlerini ve hutbelerini okudukları
Mirdeb'e devam etti. Fasih Arapçayı onlardan öğrendi. Ayrıca, kelamcıların
çeşitli konularla ilgili tartışmalarını dinledi.
Cahiz, 818 yıllarında Halife
Memun tarafından eserlerinden dolayı beğenilmesi dolayısıyla Bağdat'a davet edilir.
Cahiz bundan sonra bazen Bağdat, bazen Samerra'da halifenin ve devlet büyüklerinin
muhitinde kalmış ve çeşitli eserler yazıp sonra takdim ederek oldukça büyük bir
yekun tutan caizeler ( ödüller) almıştır. Cahiz'in asıl parlak devri, 835-847 yılları arasında vezirlik makamında bulunan İbnü'zZeyyat Muhammed b. Abdülmelik zamanına rastlar. Bu sırada kaleme aldığı birçok risalesini İbnü'z-Zeyyat'a ithaf etti ve müreffeh bir hayat sürdü. İbnü'z-Zeyyat, 847 yılında öldürülünce bir ara hapse atıldıysa da,
sonradan Ahmed b. Ebu Davud onu affetti. Hayatının sonuna doğru felç olan Cahiz, aynca damla hastalığından mustarip ve çok yaşlanmış olarak Basra'ya çekildi. 869 yılı Muharrem ayında 95 yaşında vefat etti. Patlak gözlü, ince boyunlu, kalın dudaklı, esmer tenli, kısa boylu olan Cahiz, neşeli, şakacı, zeki, nükteden, biraz cimri ve tartışmadan hoşlanan bir kimse idi. Çirkinliğine rağmen meziyetleriyle kendini sevdirmişti. En yüksek makamlarda bulunan devlet adamları ile münasebet kurabilmiştir. Cahiz'in İslam düşünce tarihinde önemli bir yeri bulunmakla beraber , onun asıl şöhreti, yazarlığı ve edipliği dolayısıyladır. Arap nesrini mükemmel şeklini veren Cahiz olmuştur.
Cahiz'in en çok dikkat çeken taraflarından biri de, psikolojik tahlilleri-
dir. Bu tahlillere küçük risalelerinde rastlanır. Tabii çevrenin insan ve hay-
vanlara etkisi üzerinde ısrarlı duran Cahiz, bu hususta sosyal çevrenin etki -
sinden de önemle bahseder.
Cahiz, devrinin en büyük zooloji ve antropoloji alimiydi. Hayvanların
her türünü inceledi. Eserlerinde hayvanların yaşayışlan hakkında ince bilgiler
verdi ve hayvanları deney için kullanan ilk alim oldu. Tetkik ve deneylerini,
o konu hakkında doğru bildiğini elde edinceye kadar sürdürdü.
Hayvanlardaki uzvi değişiklikleri de inceledi. Hayvanların adetlerini ve
hususiyetlerini izah ederken, Allahu Teala'nın onları yaratmasındaki
hikmeti de gözler önüne serdi. Cahiz, kendi düşüncelerini, eserlerini,
hayvanları konuşturmak suretiyle ortaya koydu. Bu durum daha önce doğu edebi-
yatlarında Kelile ve Dimne ile Hint'te, 13. asırda Mesnev-i Şerif ile
Mevlana'da görülür. Cahiz'den tam sekiz asır sonra dünyaya gelen
18. asır Fransız edebiyatçısı La-Fountaine, onun hayvanları konuşturma üslu-
bunu taklit ederek üne kavuşmuştur.
İlk defa hayvanları konuşturma sanatını ortaya çıkaran La Fontaine oldu-
ğu Batılılarca iddia ediliyorsa da, onun bu sanatı Cahiz'den de, diğer Müslü-
man milletlerin edebiyatçılarından aldığı açıkça ortaya çıkmaktadır.
Avrupa bilginleri, milletlerarası ilmi toplantılarda, teneffüs faaliyetinin
sadece akciğerlere mahsus olmadığını, teneffüsün ciltteki delikler vasıta-
sıyla da yapıldığını ilk ortaya çıkaranların kendileri olduğunu söylerler.
Fakat bu arada Cahiz, asırlar önce bu hakikati ortaya koyan tek alimdir.
El-Hayvan isimli eserinde şöyle demektedir:
" - Her kıl dibinde, bedenin teneffüsünü temin eden delikçikler mevcuttur.
Şayet bunlar olmasaydı, insan ilk anda ölürdü. " Bu, Cahiz'in, tecrübeleriy-
le ortaya koyduğu açık bir hakikattir .
Cahiz, ilk defa kurulan destilasyona tabi tutmak suretiyle hayvan gübre-
sinden amonyak elde etmeyi başarmıştır.
ESERLERİ
Cahiz, Arap edebiyatında en çok eser veren müellifler arasında yer alır.
Kitaplarının sayısı hakkında kesinbir şey söylemek mümkün değildir. Sıbt
İbnü'l-Cevzi, onun 360 eseri olduğunu ve bunların çoğunu Bağdat'ta Ebu
Hanife Kütüphanesi'nde gördüğünü söyler.
Eserlerin yirmibeştanesi günümüze tam, altmış beş tanesi de eksik ola-
rak gelebilmiştir. Eserlerinin hemen hepsi ansiklopedik mahiyettedir.
O, edebiyat, Kelam, Mezhepler Tarihi, Tarih, Siyaset, Ahlak, Sanat,
Ticaret ve Zooloji konularında çok değerli eserler vermiştir .
Eserlerinde delil, deney ve tarihe dayanmaktadır. Mesela o zamanlar
halk arasında yaygın olan bir inanç vardı. Yılanların sedef otu kokusundan
kaçtığı zannedilirdi. Cahiz, bunlara inanmadı. Bir kısım deneyler yaptı ve
bunların yanlış olduğunu ortaya çıkardı. Eserleri incelendiğinde, onun,
aynı zamanda iyi bir psikolog olduğu da ortaya çıkar .
Cahiz'in, antropoloji ve tabiat ilimleriyle ilgili eserleri şunlardır:
----------------------------------------------------------------------
Kitab'üz-Zer ve'n-Nahl (Buğday ve Hurma)
Kitab-üs Süraha ve'l-Hucana (Nesebi asil olan ve olmayanlar hakkında)
Kitab-üs Sudan ve'l-Bizan (Siyah ve beyaz ırklara dair)
Kitab-ül Bağl (Katır Hakkında)
Kitab-ül Maadin (Madenler Kitabı)
Bu eserlerinde Cahiz, bilgi vermekten çok,okuyucuyu eğlendirerek ma-
lumat sahibi etmeyi hedef alır .
Kitab-un Nisa (Kadınlarla ilgili kitap): Bu eserinde Cahiz, kadınla erkek
arasındaki farkları, her iki cinsin kendine has kabiliyetlerini ve benzerlikle-
rini psikolojik yönden tetkik eder.
Kitab-ül Mesail: Kibir ve kıskançlık konularını işler .
Kitab-ül Hayevan (Hayvanlarla ilgili kitap): Cahiz'in zooloji dalında
yazdığı en önemli eserlerinden birisi budur .
Eser,İslam dünyasında tabiatı incelemenin ilk ürünlerinden biri sayılır.
Eserde, Aristo'dan nakiller bulunmasına rağmen, Yunan tesiri oldukça az-
dır. Cahiz, eserini işlerken, tabiattaki dengeyi, birliği dikkatlere sunar.
Bu birliğin "Bir" olan Allah'tan geldiğini ifade eder. Hayvan psikolojisiyle
ilgili teorilerini bu eserinde ortaya atar. Hayvanların güçleri üzerinde
araştırma yaparak hayvanın doğumu, yetişmesi, terbiyesi ve yiyecekleri
hakkında da geniş bilgiler verdi. Yine hayvanın sıcak, soğuk, güneş ve
gölgeden etkilenmesini, insanlara olan yakınlığını da inceledi.
ŞÖHRETİ VE TESİRİ
Çirkinliği yanında nükteciliğiyle de Arap edebiyatında birçok fıkra ve
hikayeye konu olan Cahiz, daha hayatta iken şöhretin zirvesine ulaşmış na-
dir şahsiyetlerden biridir. Çağdaşı Ebu Hiffan'a, "Cahiz seni perişan etti.
Onu niçin hicvetmiyorsun?" denildiğinde, "Benim aklımdan zorum mu var!
Vallahi, sabahleyin aleyhimde bir risale yazsa, akşam olmadan şöhreti
Çin'e ulaşır." cevabını vermiştir.
Cahiz, bir beytinde ''Benden önce birçok kimse önemli mesafeler kattet-
tiyse de, önemi yok, ben yavaş yavaş yürüyerek onların hepsini geçtim''
der.
Üç büyük şahsiyete sahip olduğu için Arap milletine gıpta ettiğini söy-
leyen Sabit b. Kurre, çeşitli üstünlüklerini anlattığı Hz. Ömer ile Hasan-ı
Basri'den sonra üçüncü kişi olarak, Müslümanların hatibi, edibi ve kelam-
cıların hocası saydığı Cahiz'in adını zikreder.
Daha sonraki nesiller içinde kendisini taklit eden el-Kamil müellifi Mü-
berred coğrafyacı İbnü'l-Fakih İbrahim b. Muhammed el-Beyhaki, meşhur
edip Ebu Mansur es-Sealibi eserlerinden iktibaslarda bulunan başta Ali b.
Hüseyin el-Mes'udi olmak üzere Kazvini ve Demiri gibi birçok takipçisi
olap Cahiz, İslam kültürünün zayıfladığı çağlarda ihmal edilmişse de, XIX.
yüzyılda Avrupa'da başlayan Şarkiyat incelemeleri ve İslam dünyasındaki
uyanış ile eserleri araştırılarak birçoğu yayımlanmış, bir kısmı da Batı dil-
lerine ve Türkçe'ye tercüme edilmiştir.
Ch, Pellat, Cahiz ve eserleri konusunda önemli çalışmalar yapmış ve
bunların bir kısmını Batı kültürüne kazandırmıştır .
Bunun dışında, Cahiz'in hayatını, eserlerini ve ilmi şahsiyetini inceleyen
çeşitli araştırmalar da mevcuttur."
