* BETTANİ ( 858 - 929) MATEMATİK VE ASTRONOMİ ALİMİ
Müslüman astronomların en büyüklerinden, dünyanın en meşhur 20 astronomundan
biri ve trigonometrenin mucidi. Tam adı Ebu Abdullah Muhammed b. Cabir b. Si-
nan er-rakki el-Harrani'dir. İsmi, Batı'da Albetanuis, Albategnus veya Alba-
tegni şeklinde anılır. Aslen Sabii bir ailenin çocuğu olup, Harran civarındaki
Bettan'da doğdu. Nitekim Bettani ve Harrani nisbetleri de bunu göstermektedir.
Sadece İbnü'n-Nedim'in el-Fihrist'inde rastlanan Rakkı nisbeti ise hayatının
büyük kısmını geçirdiği ve ünlü rasatlarını yaptıgı Fırat'ın sol sahilindeki
Rakka şehrinden gelmektedir. Doğum tarihi ve çocukluğu hakkında bilgi yoktur.
İlk rasatlarını 877 yılında yaptığı bilinmektedir; o tarihte yirmi yaşında
olduğu kabul edilirse, yaklaşık 858'de doğduğu söylenebilir.
Babasının, İbnü'n-Nedim tarafından zikredilen meşhur astronomi aletle-
ri ustası Cabir b. Sinan eI-Harrani olması mümkündür. Bettani'nin künyesi
kadar, astronomi aletleri keşif ve imal etmedeki mahareti de bu ihtimali kuv-
vetlendirmektedir .
Hayatının sonraki dönemleri hakkında bilinenler de çok sınırlıdır . İb-
nü'n-Nedim'in eI-Fihrist'i ile İbnü'I-Kıfti'nin Tarihu'I-Hükema adlı eserinde
onun geometri, teorik ve pratik astronomi ile astrolojide önde gelen bilgin-
lerden ve meşhur gözlemcilerden biri olduğu; güneş ve ay gözlemlerine ait
tablolar verip Batlamyus'un el-mecisti'sindeki bilgileri tashih ederek geliş-
tirdiği ve yeni buluşlarını açıkladığı çok önemli bir zic yazdığı; bu kitapta
beş gezegenin hareketlerini ve bunlarla ilgili astronomik hesapları verdiği;
zicinde bahsettiği gözlemlerin bir kısmını 880 ve 900 yıllarında yaptığı;
Ca'fer b. Muktefi'nin sorularına verdiği cevaplardan anlaşıldığına göre, ra-
sat faaliyetlerinin 877'de başlayıp 918'e kadar devam ettiği; ayrıca zicinde-
ki sabit yıldız rasatlarını 911 yılında yaptığı ifade edilmektedir. Anılan kay-
naklardan Rakka ahalisinden Beni Zeyyat ailesinin uğradığı bir haksızlık
yüzünden onlarla birlikte Bağdat'a gitti ve sonra 929'da memleketine döner-
ken, Halife Mu'tasım tarafından yaptırılmış olan Kasrü'I-Cis'te vefat ettiği
belirtilmektedir .
Bettani'nin hayatı hakkındaki bu bilgilere, Antakya'da 23 Ocak ve 2
Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözlemiş olduğu da
ilave edilebilir; bu gözlemlerden kendisi eserinde bizzat bahsetmektedir.
Çağımızın ileri seviyedeki astronomi bilginlerine göre; sağlamlık ve da-
kik hesaplamaları sebebiyle ilk gerçek astronomik cetvel (ci, almanak) ha-
zırlayan alimdir. Bu cetvelleri hazırlarken o devirlerde henüz teşekkül et-
meye başlayan trigonometri ilmini mükemmel bir şekilde kullanmıştır. Hat-
ta küresel trigonometri ilim dalını kurmak şerefi ona ait olduğu gibi, trigo-
nometriyi astronominin hizmetine ilk defa koyan da odur .
İlmi çalışmalarda sadece teoriler ortaya atmakla kalmayan Bettani, teori-
lerini son derece ilmi bir hassasiyetle deneye tabi tutmuştur. Güneşin dün-
yadan en uzak bulunduğu noktadaki hareketlerini keşfetmiş, güneşin yörün-
gesinin eğimi ve dünyanın dönüş eksenindeki değişmeler için hassas den-
geler bulmuştur.
"Beşer, Allah'ın birliğini isbata, O'nun emsalsiz büyüklüğüne, yüce hik-
metini, muazzam kudretini ve eserinin mükemmeliyetini anlatmaya yıldız-
Iar ilmi sayesinde muvaffak olur'' diyen bettani, bunu söylemekte haksız
değildi.
Kur'an, " Göğe bakmazlar mı? " (88/16) buyuruyurdu. Allah Resulü de;
" Allah sonsuz ilim ve kudretiyle gök ve yerleri yaratmıştlr; karanlık ile
Işık, O'nun varlığını hatırlatır; O'nun ilmi gök ve yeri kuşatmıştır." di-
yordu.
Evet, yerin ve gökyüzündeki yıldızların dönme ve hareketleri Allah'ın
varlık ve birliğinin apaçık bir deliliydi. Müslümanların astronomiye dini ve
manayla eğilmelerindeki sır buydu. Bettani de bu sözleriyle aynı gerçeği
ifade etmeye çalışıyordu.
Kitab'z-Zic'in mukaddimesinde, kendinden öncekilerin çalışmalarına
gördüğü hata ve ihtilaflar yüzünden böyle bir kitap yazmaya ihtiyaç duydu-
ğunu ifade eden Bettani, bu kitabında mevcut teori ve istidalleri yeni göz-
lemlere dayanmak suretiyle ıslah edip geliştirdiğini belirtmektedir. Bu ara-
da, şerh, tenkit,. ıslah ve ilavelerini kaleme almadan önce el-Mecisti'den
yaptığı bütün iktibasları da büyük bir titizlikle kaydetmiştir. Elli yedi ''ba-
his''ten meydana gelen bu eserin ilk bahislerinde pratik tarifler verilmiş ve
problemler ortaya konulmuştur. Bettani, 3. bahiste kendi trigonometrik
fonksiyonlar teorisini geliştirmiş, 4. bahiste kendi gözlemlerini vermiş, 5-
26. bahislerde çoğu astrolojik yorumların izahı için tertiplenmiş olan pek
çok küresel astronomi probleminietraflı şekilde ve büyük bir vukufla mü-
nakaşa etmiş, bu arada da ortografik projeksiyon prensiplerine dayanan ye-
ni düşüncelerini açıklayıp, küresel trigonometriye yeni çözümler getirmiş
ve ayrıca ilim alemine küresel trigonometrinin temel teoremlerinden olan
"kosinüs teoremi" gibi çok önemli bir yenilik kazandırmıştır.
Batlamyus'un güneş, ay ve gezegenlerin hareketlerine dair teorisi 27-31.
bahislerde ele alınmış, 32. bahiste çeşitli takvimlerde bunların her birinde-
ki tarihlerin diğerlerine çevrilmesi anlatılmış, 33-48. bahislerde tabloların
kullanılışları tarif edilmiş, 49-55. bahislerde astrolojinin esas meseleleri ele
alınmış, 56. bahiste bir güneş saatinin, 57 .bahiste ise bazı astronomi alet-
lerinin yapımı anlatılmıştır .
Batlamyus kinematiğine karşı genelde açık bir tenkit tavrı takınmamış
olmakla birlikte Bettani, Batlamyus'un ortaya koyduğu pratik sonuçlar hak-
kında ciddi bir şüphenin delillerini ortaya koyarak, onun güneş apojesinin
veya ekliptik eğiminin değişmezliği iddiası gibi yahut gezegen hareketleri-
nin ana parametrelerinde yaptığı yanlışlıkları gibi pek çok hatasını bazen
açıkça, bazen de zımnen düzeltmiştir. İslam astronomları ekliptik eğilimi -
nin değişimi konusuyla hayret verecek kadar erken tarihlerde ilgilenmeye
başlamışlardır. Bu değişimin yılda 0.5 saniye mertebesinde pratik değeri ol-
mayan bir farkla vuku bulduğu söylenirse, bu bilginlerin ilmi dikkat ve has-
sasiyetlerinin derecesi daha iyi anlaşılmış olur. Bettani'nin bu konudaki ça-
lışmaları ne ilktir, ne de bir istisnadır. Fakat onun modern formüle tam an-
lamıyla uyan 23 derece 35 derece değerini bulurken, takip ettiği yolu dik-
katle anlatması önemlidir.
Bettani, Kitübü'z-Zic'in 28. bahsinde, dört mevsimin uzunluklarını tesbit
için yaptığı gözlemleri anlatmaktadır. Bettani bu gözlemlerden faydalana-
rak, Hipparkhos tarafından milattan önce 140'ta 65 derece 30 derece bulu-
nan güneş apojesinin büyüyerek 82 derece 17'ye ulaştığını, aksantrisitesinin
ise 2p 29 30"den 2 p 4' 45'ye düştüğünü tespit etmiştir. (lp yarı çapın
1/60'ıdır). Bettani'den önce Sabit b. Kurre de (veya Beni Musa) güneş apo-
jesini 82 derece 45' olarak tespit etmiş ve Hipparkhos'un değeri ile karşılaş-
tırıp 66 yılda 1 derece değiştiğini hesaplamış ve Batlamyus'un tekit eden 60
derece 30' değerini bulmuş olmasının imkansızlığını belirtmiştir. Leverrier
formülü, Sabit b. Kurre'nin değerine karşılık 82 derece 50' 22", Büttani'nin-
kine karşılık 83 derece 45' 10" değeri vermektedir. Bettani'nin güneş yörün-
gesinin eksantrisitesi için bulduğu 2p 4' 45" değeri modern anlamda
0.017326'ya tekabül eder ve bu değer 880 senesi için bulunan 0.016771 de-
ğerine çok yakındır. Bettani, itidal noktalarının gerilemesi için de 66 yılda
1 derece değerini bulmuş ve tropik seneyi 365 gün 5 saat 46 dakika 24 sa-
niye olarak hesaplamıştır ki, bu değer de 365 gün 5 saat 48 dakika 46 sani-
ye olan gerçek değere çok yakındır.
M.Charles, "Geometride Metodların Tarihi Görünümü" adlı eserinde,
Bettani'den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi
olduğunu ifade eder ve bu tabirleri güneş saati hesaplamasında bulduğunu,
ona uzayan gölge adını verdiğini, buna modern geometride "tanjant" dendi-
ğini belirtir.
Bettani'nin senelerce önce ileri atıp kullandığı buluşları Batı, asırlarca
sonra kullanabilmiş ve onlara sahip çıkrnıştır. İslam Tarihi Araştırmacıla-
rından Profesör Philip K.Hitti, "Muhtasar Arap Tarihi" adlı eserinde şunla-
rı kaydeder:
"Şüphesiz matematik bilginleri tanjant hakkında Bettani'den ancak beş
asır sonra bilgi sahibi olabildiler. (Alman astronom ve matematikçisi) Ro-
giomanus (1436-1476) bununla müşerref olduğu halde ondan bir asır sonra
yaşayan Kopernik (Copernicus, 1473-1543) bunu tanımıyordu."
Paris İslam Enstitüsü eski profesörlerinden Jacques Risler'e göre, yeni
trigonometrinin gerçek mucidi Bettani'dir.
Batı'ya trigonometriyi o öğretmiştir. Batı'da bu konuya ait ilk bilgiler
ona aittir. Trigonometrik bağlantıları bugün kullanılan şekliyle formülleşti-
ren odur. Onun sayesinde trigonometri Batılıların anlayıp kullanabileceği
bir şekle girmiş ve yaygınlaşmıştır .
Bettani'nin diğer önemli keşif ve başarılanndan bazıları da şunlardır:
Ayın boylamda ortalama hareketinin tespiti, güneş ve ayın görünür çapları-
nın ölçülmesi ve güneşinkinin bir yıl, ayınkinin ise anornal ay zarfında de-
ğişimlerinin bulunması, bu buluşlardan hareketle Batlamyus'un imkansız
dediği halka şeklinde güneş tutulmasının mümkün olduğu sonucunun çaka-
rılması ve ayın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metodun ge-
liştirilmesi.
Astronomi ve küresel trigonometrenin gelişmesindeçok büyük rol oyna-
yan bu kitabın önemi, yazılışından üç asır sonra Batı'da da anlaşılmış ve
eser Xll. yüzyılda Robertus Retinensis ve Plato Tibastinus tarafından Latin-
ce'ye tercüme edilmiştir. İlk tercüme kaybolmuşsa da, Plato'nun tercümesi
sonradan tabloları çıkartılarak 1537'de Nürnberg'te ve 1645'te Bologna'da
iki defa basılmıştır. Ayrıca İspanya Kralı Alfonso el Sabino'nun emriyle yi-
ne Xll. yüzyılda Arapça aslından İspanyolca'ya tercüme edilmiştir. Ayrıca
Nallino tarafından Latince tercümesi de yapılmıştır .
Kitab'üz-Zic'in İbranice ve Grekçe'ye tercüme edilip edilmediği belli ol-
mamakla birlikte, Yahudi ve Bizanslı yazarlar üzerinde büyük etki bıraktı-
ğı anlaşılmaktadır .
Çünkü kaynak göstererek veya gösterilmeden, layık olduğu krediyi vere-
rek veya adını hiç almadan ondan faydalanan pek çok Ortaçağ Yahudi ve
Hıristiyan bilgininin varlığı bilinmektedir.
Bu etki XVII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiştir. Copernicus'un
Bettani'ye ne kadar çok şey borçlu olduğu, Tycho Brahe'nin çeşitli eserle-
rinde ve G.B. Ricioli'nin Yeni Almagest adlı kitabında, Kitabü'z-Zic'den ne
kadar çok iktibas yaptıkları, Kepler ve Galileo'nun da Bettani'nin gözlem-
leriyle yakından ilgilendikleri bilinmektedir.
2. Kitabı Ma'rifeti metali'il-bürucu fima beyne erba'il-felek. Her ne ka-
dar C.A. Nallino, bu eserde Bettani'nin asıl gayesinin astrolojide kullanılan
delilleri (heylac) matematik yöntemiyle temellendirmek olduğunu söylü-
yorsa da, gerçekte onun gayesi enlemlerin O'dan 36'ya kadar değerlerine te-
kabül eden doğuş (metali) cetvellerini hazırlamaktadır. Dolayısıyla astrolo-
jiden çok astronomiye dair bir eserdir.
Şu hususa da işaret etmek gerekir ki, Bettani'den önce Habeş el-Hasib'in
yazmış oludğu zicde bu cetvel yoktur, ancak Bettani'den sonra yazılan zic-
lerde görülmektedir. Bunun müstakil bir eser olduğu dikkate alınırsa, büyük
bir ihtimalle cetvellerin doğuşun derece ve dakikalarına göre tertip edilmiş
olması gerekir. Nitekim bugün modern astronomide "reduction a Ieguateor"
(muaddilü'n-nihar) adıyla aynı türden cetveller kullanılmaktadır.
3. Risale fi tahkiki akdari'l-ittisalat.
4. Şerhu'l-makaleti'l-erbaa'a Ii-Batlamyus
(son üç eser için bk. G AS- 1, 187; Vii. 160; A.C. Beitia, s. 41) Kaynaklardan
Bettani'ye isnat edilen daha başka eserler varsa da bunların ona ait olduğu
şüphelidir .
Bettani, ilmi çalışma ve araştırmaları süresince hep Allahu Teala'nın bü-
yüklüğünün sırlarını, göklerle yeryüzü arasındaki alakayı inceledi. Son de-
rece mütevazı bir alimdi. İlmin Allahu Teala'nın marifetine, yani tanınma-
sına hizmetçi kabul ederdi.
Ömrünün hepsini Fırat Nehri yakınındaki rasathanesinde ilimle uğraş-
makla geçiren Bettani, İslam aleminde olduğu gibi, Batılı ilim adamları ta-
rafından da çok faydalanılmış, onun bir deha olduğu kabul edilmiştir .İki
ünlü oryantalist Gibbs ve Kremers, Bettani hakkında: "Onda, şaşılacak bir
zeka vardı. O, Müslümanlarm her nevi kültürünü ihtiva eden bir an-
siklopedi gibiydi" demişlerdir.
Ünlü bilim tarihçisi G.Sarton'un ifadesiyle Bettani, çağının en büyük
astronomi alimi ve Müslüman bilim adamlarının en büyüklerindendi.
O, sekizinci asrın ünlü Fransız astronomi Laland; Bettani'yi gelmiş geç-
miş en büyük yirmi matematik bilgini arasında sayar. Yine Batılı bir ilim
tarihçisi olan Erich Bell de onun için: "Trigonometriye cebir ilmini uy-
gulayan ilk bilim adamıdır. Yani cebirsel trigonometrinin kurucusu -
dur. Tarih boyunca görülen en büyük astronomi alimidir" demiştir.
WiLL DURANT DİYOR Ki:
Will Durant, "İman çağı" adlı eserinde Bettani hakkında şunları söyler:
"Müslüman astronomlar tam bir ilmi anlayış içerisinde çalışıyorlardı. De-
neyle kesinleşmeyen hiçbir şeyi kabul etmezlerdi.
Onlardan biri olan Ebü-l Fergani 'nin yazdığı astronomi kitabı yedi asır
boyunca Avrupa ve Asya'da temel kitap olarak kabul edilirken Bettani on-
dan da fazla tanındı.
Kırkbir yıl müddetle yaptığı astronomik gözlemler şümul ve dakiklik ba-
kımından kusursuzdur. Bugünkü hesaplara dikkati çekecek kadar yaklaşan
astronomik rakamlar bulmuştur. "
